อายตนะ ๖

| สังคมศาสตร์ | ศาสนา | 3531

อายตนะ ๖

อายตนะ ๖ แปลว่า ที่ต่อ หรือดินแดน หมายถึงที่ต่อกันให้เกิดความรู้แดนเชื่อมต่อให้เกิดความรู้ หรือแหล่งที่มาของความรู้ แปลอย่างง่ายๆว่าทางรับรู้มี ๖ อย่าง ดังที่เรียกในภาษาไทยว่า ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ

อายตนะภายนอก ๖ อันได้แก่ รูป เสียง กลิ่น รส สิ่งต้องกาย และสิ่งที่ใจนึก โดยทั่วไปนิยมเรียกว่า “อารมณ์” แปลว่า สิ่งอันเป็นที่สำหรับจิตมาหน่วงอยู่ หรือ สิ่งสำหรับยึดหน่วงของจิต แปลง่ายๆ ว่าสิ่งที่ถูกรับรู้ หรือ สิ่งที่ถูกรู้นั่นเอง

เมื่ออายตนะ (ภายใน) ซึ่งเป็นแดนรับรู้กระทบกับอารมณ์(อายตนะภายนอก) ซึ่งเป็นสิ่งที่ถูกรู้ ก็จะเกิดความรู้จำเพาะด้านของอายตนะแต่ละอย่างๆขึ้น เช่น ตากระทบรูปเกิดความรู้เรียกว่า “เห็น”

สรุปได้ว่า อายตนะ ๖ อารมณ์ ๖ และวิญญาณ ๖ มีชื่อในภาษาธรรม และมีความสัมพันธ์กันดังนี้


๑.จักขุตา - ตา
เป็นแดนรับรู้
รูป – รูป
เกิดความรู้คือ
จักขุวิญญาณ - เห็น
๒.โสตะ – หู
เป็นแดนรับรู้
สัททะ – เสียง
เกิดความรู้คือ
โสตวิญญาณ – ได้ยิน
๓.ฆานะ – จมูก
เป็นแดนรับรู้
คันธะ – กลิ่น
เกิดความรู้คือ
ฆานวิญญาณ – ได้กลิ่น
๔.ชิวหา – ลิ้น
เป็นแดนรับรู้
รส – รส
เกิดความรู้คือ
ชิวหาวิญญาณ – รู้รส
๕.กาย – กาย
เป็นแดนรับรู้
โผฏฐพพะ – สิ่งต้องกาย
เกิดความรู้คือ
กายวิญญาณ – รู้สิ่งต้องกาย
๖.มโน – ใจ
เป็นแดนรับรู้
ธรรม – เรื่องในใจ
เกิดความรู้คือ
มโนวิญญาณ – รู้เรื่องในใจ


การรับรู้ จะเกิดขึ้น ต่อเมื่อมีองค์ประกอบเกิดขึ้นครบทั้ง ๓ อย่างคือ อายตนะ อารมณ์ และวิญญาณ

ในกระบวนธรรมนี้ สิ่งที่ควรสนใจเป็นพิเศษในการศึกษาขั้นนี้ ก็คือ ความรู้สึกต่ออารมณ์ที่รับรู้เข้ามา ซึ่งเกิดขึ้นในลำดับถัดจากผัสสะนั้นเอง ความรู้สึกนี้ในภาษาธรรม เรียกว่า “เวทนา” แปลว่า การเสวยอารมณ์ หรือการเสพอารมณ์ คือความรู้สึกต่ออารมณ์ที่รับรู้เข้ามานั้น โดยเป็น สุขสบาย ไม่สบาย หรือ เฉยๆ อย่างใดอย่างหนึ่ง

เวทนานี้ ถ้าแบ่งตามทางรับรู้ ก็มี ๖ เท่าจำนวนอายตนะ คือเวทนาที่เกิดจากสัมผัสทางตา เวทนาที่เกิดจากสัมผัสทางหู เป็นต้น

แต่ถ้าแบ่งตามคุณภาพ จะมีจำนวน ๓ คือ 
๑. สุข ได้แก่ สบาย ชื่นใจ ถูกใจ
๒. ทุกข์ ได้แก่ ไม่สบาย เจ็บปวด 
๓. อทุกขมสุข ได้แก่ ไม่ทุกข์ ไม่สุข คือเรื่อยๆเฉยๆซึ่งเรียกอีกอย่างว่าอุเบกขา

อีกอย่างหนึ่ง แบ่งละเอียดลงไปอีกเป็น เวทนา ๕ อย่างคือ
๑. สุข ได้แก่ สบายกาย
๒. ทุกข์ ได้แก่ ไม่สบายกาย เจ็บปวด
๓. โสมนัส ได้แก่ ไม่สบายใจ ชื่นใจ
๔. โทมนัส ได้แก่ ไม่สบายใจ เสียใจ
๕. อุเบกขา ได้แก่ เฉยๆ ไม่สุขไม่ทุกข์

กระบวนการรับรู้เท่าที่กล่าวมานี้ เขียนให้เห็นง่ายๆได้ดังนี้

อายตนะ + อารมณ์ + วิญญาณ = ผัสสะ > เวทนา

ความถูกต้องและผิดพลาดของความรู้

เมื่อพูดถึง อายตนะ ซึ่งเป็นแดนรับรู้ ก็ควรทราบเรื่องราวเกี่ยวกับความรู้ด้วย แต่เรื่องที่ควรทราบเกี่ยวกับความรู้ มีมากมาย หลายอย่างไม่อาจแสดงไว้ในที่นี้ทั้งหมด จึงกล่าวไว้เพียงเรื่องเดียว คือความถูกต้องและผิดพลาดของความรู้และแม้ในหัวข้อนี้ก็จะกล่าวถึงหลักที่ควรทราบเพียง ๒ อย่างเท่านั้น

ก.สัจจะ ๒ ระดับ
ผู้สดับคำสอนในพระพุทธศาสนาบางคน เกิดความสับสน เมื่อได้อ่านได้ฟังข้อความบางอย่าง เช่น 
บางแห่งว่า ไม่ควรคบคนพาล ควรคบบัณฑิต แต่บางแห่งว่า พึงพิจารณาเห็นตามเห็นตามความเป็นจริงว่า กายก็แค่กายไม่ใช่สัตว์ บุคคลหรือตัวตน เราเขา พึงรู้เท่าทันตามเป็นจริงว่า ไม่ใช่ของเรา ไม่ใช่ตัวตนของเรา สิ่งทั้งหลายเป็นอนันตา ดังนี้เป็นต้น
คัมภีร์ฝ่ายอภิธรรม หวังจะช่วยป้องกันความสับสนผิดพลาดเช่นนี้จึงสอนให้รู้จักแยกสัจจะ หรือความเป็นจริงเป็น ๒ ระดับ กล่าวคือ
๑. สมมติสัจจะ ความจริงโดยสมมติ คือ จริงตามมติร่วมกัน ตามที่ได้ตกลงกันไว้หรือยอมรับร่วมกัน เป็นเครื่องมือสื่อสาร พอให้สำเร็จประโยนช์ในชีวิตประจำวัน (conventional truth) 
๒. ปรมัตถสัจจะ ความจริงโดยปรมัตถ์ คือ จริงตามความหมายสูงสุด ตามความหมายแท้ อย่างยิ่ง หรือ ตามความหมายขั้นสุดท้ายที่ตรงตามสภาวะและเท่าที่พอจะกล่าวถึงได้

ข.วิปลาส หรือ วิปัลลาส ๓
วิปลาส คือ ความรู้คลาดเคลื่อน ความรู้ที่แปรผิดพลาดจากความเป็นจริง หมายถึง ความรู้คลาดเคลื่อนขั้นพื้นฐาน ที่นำไปสู่ความเข้าใจผิด หลงผิด และเป็นเครื่องกีดกั้นขัดขวางบังตา ไม่ให้มองเห็นสัจภาวะ วิปลาส มี ๓ อย่าง คือ 
๑. สัญญาวิปลาส สัญญาคลาดเคลื่อน หมายรู้ผิดพลาดจากความเป็นจริง
๒. จิตวิปลาส จิตคลาดเคลื่อน ความคิดผิดพลาดจากความเป็นจริง
๓. ทิฏฐิวิปาลาส ทิฏฐิคลาดเคลื่อน ความเห็นผิดพลาดจากความเป็นจริง